Religia zorganizowana

Agnieszka Halemba prowadzi o wielu lat badania na temat tego jak sposób zarządzania i organizacji życia religijnego wpływa na rolę religii w życiu społecznym a także na religijne doświadczenia.

Jeśli wziąć kilka książek na temat religii z półki w bibliotece naukowej, to na pierwszy rzut oka może się wydawać, że używają one tego samego słowa w odniesieniu do drastycznie różnych zjawisk. Co może mieć wspólnego książka o związku między narodem a Kościołem w Polsce, z pracą o osobistych doświadczeniach nawrócenia w Papui Nowej Gwinei? Albo książka o komunikacji międzygatunkowej w Amazonii z opracowaniem dotyczącym pracy kapelanów w NRD-owskich więzieniach? Badanie religii oferuje wiele ścieżek: można zadawać pytania o doświadczenie, percepcję i wiedzę, ale także o spójność społeczną, procesy wykluczenia i integracji, czy też o władzę, hierarchie, ideologie i interesy ekonomiczne.
Przydaje się tu zatem analityczna precyzja, a szczególnie rozróżnienie między doświadczeniami postrzeganymi jako religijne, instytucjami religijnymi i organizacjami religijnymi jako trzema wzajemnie powiązanymi i współzależnymi poziomami badania obecności religii w świecie.

Pierwszy poziom tworzą kreatywność, ciało, wyobraźnia i osobiste doświadczenie. Jest to rozumienie religii, które znajdujemy na przykład u Williama Jamesa czy Rudolfa Otto. Do tego poziomu odnosi się też cała seria najnowszych prac z zakresu antropologii religii, które dotyczą mediacji, materialności, ale także nabywania lub uczenia się religii i urzeczywistniania transcendencji we własnym życiu. Także wiele kognitywistycznych badań nad religią pozostaje na tym poziomie. Wszystkie te podejścia koncentrują się na religii jako miejscu ludzkiego doświadczenia odczuwanego przez indywidualne ciała i umysły i wyrażanego w narracjach, które zawsze są przypisywane konkretnym jednostkom.

Jednakże, choć ciała, emocje, wyobrażenia odgrywają bardzo ważną rolę w życiu religijnym, to ściśle rzecz biorąc, o doświadczeniach religijnych można mówić na poziomie społecznym – tutaj nazywanym zinstytucjonalizowanym. Ta instytucjonalizacja oznacza nie tylko proces społeczny, w którym pewne doświadczenia, zjawiska, rzeczy, osoby są uznane za szczególne, ale także procesy ustanawiania sposobów kontaktowania się z istotami poza-ludzkimi pewne sposoby poruszania ciałem, słowa, stany umysłu. Instytucja religijna jest zatem terminem analitycznym, który można wykorzystać do opisania społecznie akceptowanych sposobów tworzenia relacji z transcendencją i roszczeń do prawdy.

Najbardziej owocnym analitycznym rozróżnieniem jest jednak to między instytucją a organizacją. Terminy te są często używane zamiennie, ale wiele zyskalibyśmy, dokonując wyraźnego rozróżnienia na poziomie analitycznym. Organizacje są postrzegane społecznie tak, jakby były aktorami – mówi się o nich tak, jakby wydawały opinie, wydawały dekrety, zatrudniały i zwalniały, ingerowały w sprawy publiczne itp. Zarówno instytucje, jak i organizacje obejmują złożone wzorce ludzkich zachowań, są arenami, na których odbywają się negocjacje i redefinicje ról i celów, ale organizacje są wyraźnie uprzedmiotowione zarówno wewnętrznie, jak i zewnętrznie.Co więcej, organizacje mogą rozwijać (lub przejmować) instytucje i wpływać na doświadczenie za ich pośrednictwem.

Nie każde życie religijne jest zorganizowane – czasem nawet niektóre osoby czy całe społeczności bronią się przez zorganizowaniem życia religijnego. Jednakże zorganizowanie życia religijnego pociąga za sobą skutki, których badanie powinno się znaleźć w orbicie zainteresowań badaczy , szczególnie jeśli zajmujemy się takimi kwestiami, jak doświadczenie religijne, wspólnotowa rola religii, rytuały czy transmisja praktyk i wierzeń. Nie należy ograniczać religii do jej aspektu organizacyjnego, ale nie można też redukować jej do kwestii przekonań, znaczeń czy przeżywania i doświadczania. Powinniśmy sobie stawiać następujące pytania: jakie są drogi podejmowania decyzji w organizacjach religijnych i jak są one egzekwowane? Jaki jest status specjalistów religijnych i skąd się oni rekrutują? Jakie są wyobrażania na temat związku struktur organizacyjnych ze świętością? Czy trwanie organizacyjnych struktur uznawane jest za wartość? W jaki sposób finansowane są określone działania? I przede wszystkim – jak dany sposób zorganizowania życia religijnego zmienia religię dnia codziennego?